Κορυφαίος στρατηλάτης, τρανός κατακτητής και ταλαντούχος στοχαστής, ο Μέγας Αλέξανδρος άφησε πίσω του ένα πολιτισμικό στίγμα ιδιόμορφης υφής και απαράμιλλης αντοχής στον χρόνο. Όντας ο ίδιος η προσωποποίηση της τελούμενης φιλοδοξίας, η κυριαρχία του κατέφτασε να αφομοιώσει τα σύνορα του γνωστού τότε κόσμου στη σύντομη ζωή του· κυριολεκτικά και μεταφορικά.
Το πορτρέτο που του έχει αποδοθεί ωστόσο κατά κόρον με το πέρασμα των αιώνων, φαντάζει ιδιαίτερα μονοδιάστατο και ρηχό για μία προσωπικότητα ανάλογου βεληνεκούς. Όντας επί σειρά ετών μαθητής του Αριστοτέλη, και θαυμαστής της κυνικής φιλοσοφίας ― δηλαδή, στοιχείων περιθωριακών για την τότε εποχή του ελληνιστικού κόσμου ― δεν θα μπορούσε παρά να διαθέτει ένα ιδιαίτερο στοχαστικό υπόβαθρο: ένα υπόβαθρο που θα επιχειρήσουμε να διερευνήσουμε μέσω τριών σωζόμενων μικρών ιστοριών, στις οποίες συμπρωταγωνίστησε με τον εκκεντρικό φιλόσοφο, Διογένη της Σινώπης, γνωστό και ως «σκύλο».
Σημείωση: Ο τεχνικός όρος των εν λόγω ιστοριών είναι αυτός της «χρείας», που συμπεριλαμβάνεται στα προγυμνάσματα και στόχευε στην ανάδειξη της υποκρισίας ή της αρετής, δια μέσου ενός σύντομου διαλόγου. Αποτέλεσε τον διαλεκτικό πολιορκητικό κριό της κυνικής φιλοσοφίας, και ήταν σημείο αναφοράς της διανόησης μέχρι και τη μεταγενέστερη φάση της βυζαντινής αυτοκρατορίας.
1. «Και τι θα κάνεις μετά, Μεγαλέξανδρε;»
Σαν βρέθηκε στην Κόρινθο ο Μέγας Αλέξανδρος, άκουσε για τη φήμη ενός σπουδαίου και ενάρετου φιλοσόφου: του Διογένη της Σινώπης. Αμέσως διέταξε να του τον φέρουν, όμως τον ενημέρωσαν οι στρατιώτες του πως του είναι παντελώς αδιάφορη η συνδιαλλαγή του με τον μεγάλο κατακτητή. Από σεβασμό και περιέργεια, λοιπόν, προτίμησε να τον επισκεφτεί ο ίδιος στην οικεία του, που δεν ήταν κάτι περισσότερο από ένα πήλινο πιθάρι
«Χαίρε, Διογένη. Είμαι ο Αλέξανδρος ο Μέγας, και σκοπεύω να κατακτήσω ολόκληρη την Ελλάδα».
Με περίσσια αταραξία, ο «σκύλος» αποκρίθηκε: «Και τι θα κάνεις μετά;».
«Ύστερα, θα κατακτήσω ολόκληρη την Περσία».
«Και μετά από αυτό, τι;».
«Μετά, θα συνεχίσω να κατακτώ τα πάντα, μέχρι να φτάσω στα πέρατα του κόσμου».
«Και μετά;».
«Μετά, θα αναπαυτώ και θα ξεκουραστώ».
«Και γιατί δεν το κάνεις αυτό από τώρα, να γλιτώσεις κιόλας τον εαυτό σου από τόσους μπελάδες;».
Ο εν λόγω διάλογος είναι μία από τις συγκλονιστικότερες συγκρούσεις της φιλοδοξίας με την αυτάρκεια, με ξεκάθαρη και απρόσμενη (;) νικήτρια τη δεύτερη. Βλέπουμε πώς δύο αρετές αναζητούν με τον δικό τους ξεχωριστό τρόπο την ίδια Ιθάκη, δηλαδή την ηρεμία και την ευδαιμονία· η αυτάρκεια όμως την έχει ήδη βρει, πριν καν η φιλοδοξία προλάβει καλά καλά να οργανώσει τα πλάνα της, και να ξεκινήσει το ταξίδι της για το τέλος του κόσμου.
«Αυτός που δεν βρίσκει αυτάρκεια σε αυτά που ήδη έχει, δεν θα τη βρει ούτε σε εκείνα που θα αποκτήσει».
– Σωκράτης
Η κυνική φιλοσοφία επηρεάστηκε σημαντικά από τη σκέψη και τη ζωή του Σωκράτη, μέσα από τις οποίες μαθαίνουμε πως το δικαίωμα στην ανάπαυση δεν προϋποθέτει κάποιο κατόρθωμα, αλλά προσφέρεται από τη ζωή ανά πάσα ώρα και στιγμή στο «τώρα». Ο άνθρωπος που ψάχνει την ηρεμία στα πέρατα του χρόνου, όταν έχει σχεδιάσει να έχει κατακτήσει όλα τα (μη) απαραίτητα, δηλαδή πλούτο, δόξα, απογόνους και ιστορία, εναποθέτει επί της ουσίας την αυτάρκεια στην «ελπίδα»: το «όνειρο του ξυπνημένου ανθρώπου», όπως την χαρακτήριζε ο Διογένης.
2. «Μη μου κρύβεις τον ήλιο».
Ένας ακόμη φημισμένος διάλογος των δύο αντρών, είχε ως εξής:
«Διογένη, είμαι ο Αλέξανδρος ο Μέγας, κατακτητής και κυρίαρχος ετούτου εδώ του κόσμου. Προτίθεμαι να σου ικανοποιήσω μία οποιαδήποτε επιθυμία, δίχως να υπολογίσω το κόστος ή το μέγεθός της. Ποια είναι αυτή;».
«Κάνε λίγο στην άκρη, γιατί μου κρύβεις τον ήλιο».
Η πιο δύσκολη μάχη της αυτάρκειας με τη φιλοδοξία, είναι όταν η δεύτερη βρίσκεται δίπλα στον στόχο της ― τότε είναι που η γλυκύτητά της είναι σχεδόν αδύνατο να της αντισταθείς. Όταν σου δίνονται τα πάντα εν ριπή οφθαλμού, σαν ένα τζίνι που δύναται να προσφέρει τα πάντα σε ένα μόλις λεπτό, ώστε να φτάσεις στην ηρεμία: είτε αυτό είναι άπειρα χρήματα, είτε είναι η υγεία, ένα άλλο σώμα, φίλοι ή η αλλαγή του κόσμου όλου. Κι όμως, όσο σύντομο και εάν είναι αυτό το βήμα της φιλοδοξίας για τη νήσο της ανάπαυσης, η αυτάρκεια δείχνει να βρίσκεται εκεί πάλι πρώτη.
«Πλούσιος δεν είναι αυτός που έχει πολλά, αλλά εκείνος που δύναται να αρκεστεί στα λίγα».
– Διογένης της Σινώπης
Η αλήθεια είναι πως η αυτάρκεια δεν αποτελεί ούτε αυτή η ίδια μία κατάσταση τέλους, αλλά ενός ταξιδιού. Δεν γίνεται από τη μία στιγμή στην άλλη να απαρνηθείς την αξία των «πολλών» και να βρεις γαλήνη στα «λίγα». Όπως λέει το γνωστό ρητό του ζεν βουδισμού: «Ο μαθητής κάθε μέρα μαθαίνει από κάτι· ο μαθητής ζεν κάθε μέρα ξεχνάει από κάτι». Ο πλούτος, η υγεία και η κοινωνική καταξίωση φαντάζουν εξαρχής θεμελιώδεις πυλώνες για να στηρίξει κανείς τη γαλήνη του: και όμως, μέσα από την καθημερινή φιλοσοφική άσκηση, η λάμψη των ανωτέρω σιγά σιγά χάνει την έντασή της.
Ωστόσο, η θεμελιώδη διαφορά των δύο αυτών πνευματικών μονοπατιών, (δηλαδή της φιλοδοξίας και της αυτάρκειας), έγκειται περισσότερο στη «γεωγραφική» τους τοποθέτηση: το πρώτο περνάει μέσα από ζούγκλες, ηφαίστεια και φουρτούνες, ενώ το δεύτερο περιέχει ερήμους, ωκεανούς και ξερονήσια. Εν τέλει, ίσως πράγματι η απόφαση να εναποτίθεται στην προσωπική αισθητική και τα γούστα του καθενός, αφού σε κάθε περίπτωση, και οι δύο δρόμοι οδηγούν ― έστω και ετεροχρονισμένα ― προς το ίδιο τέλος: την ευτυχία, όπως είπε ο Αριστοτέλης.
3. «Εάν δεν ήμουν ο Αλέξανδρος…»
Η τρίτη και τελευταία σοφή χρεία, πάει κάπως έτσι:
Δήλωσε ο βασιλιάς του κόσμου όλου όταν γνώρισε τον σκύλο: «Εάν δεν ήμουν ο Αλέξανδρος, θα ήθελα να είμαι ο Διογένης».
Πώς είναι δυνατόν ο άρχοντας τον αρχόντων να φιλοδοξεί να ζει μέσα στη φτώχεια, τη στέρηση και την πείνα; Πώς είναι δυνατόν η κρυφή προσδοκία του Μεγάλου Αλεξάνδρου να ήταν να ζει σε ένα πιθάρι και να τον αποκαλούν «σκύλο»; Πού τέμνεται η ιδέα της φιλοδοξίας με εκείνη της αυτάρκειας;
Μα, φυσικά, εκεί που στο τέλος όλα συναντιούνται: στο να πράττουμε με υπακοή και σεβασμό στον «δαίμονά» μας, δηλαδή τον χαρακτήρα μας κατά τον Ηράκλειτο, ή τον φύλακα αγγέλό μας κατά τον Σωκράτη. Να είμαστε σε αρμονία εν πράξει και συνείδησει με την ουσία του είναι μας, όπως τόλμησαν να κάνουν με τον δικό τους ξεχωριστό τρόπο ο Αλέξανδρος και ο Διογένης.
