Στην Όσσα Θεσσαλονίκης διασώζονται ελάχιστα, πλην αξιόλογα, παραδοσιακά κτίσματα του 19ου αιώνα, τελευταία δείγματα της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς της περιοχής.
Ένα από αυτά, η οικία Χατζή & Χατζηχριστάκη, χαρακτηρισμένο «διατηρητέο μνημείο» από το Υπουργείο Πολιτισμού & Αθλητισμού, αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα παραδοσιακής αρχιτεκτονικής της Μακεδονίας του 19ου αιώνα, από τα αξιολογότερα και ελάχιστα εναπομείναντα κτίσματα του αγροτικού χώρου.
Ανήκει στον τύπο της πλατυμέτωπης κατοικίας σε σχήμα Π, με τα χαρακτηριστικά του χαγιάτια και το ιδιαίτερα ενδιαφέρον ξύλινο σαχνισί του ορόφου. Κύρια δομικά υλικά αποτελούν η πέτρα, το ξύλο και τα βυζαντινά κεραμίδια, ενώ ο προσανατολισμός του κτιρίου είναι νότιος, όπως και στο σύνολο των παραδοσιακών σπιτιών του οικισμού.
ΑΠΟΦΑΣΗ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΥ ΑΠΟ ΤΟ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ:
Υπουργική Απόφαση ΥΠΠΟ/∆ΙΝΕΣΑΚ/1060/51240/1186/05-07-2004 (ΦΕΚ 1114/Β/23-07-2004), με την οποία το σύνολο των δύο (2) κτηρίων, φερόμενης ιδιοκτησίας Χατζή και Χατζηχριστάκη, στην Όσσα Βερτίσκου, της επαρχίας Λαγκαδά, στο Ν. Θεσσαλονίκης, χαρακτηρίστηκε, μαζί με τον περιβάλλοντα χώρο τους, ως «μνημείο» (…) «διότι αποτελεί ένα χαρακτηριστικό σύνολο λαϊκής κατοικίας του αγροτικού χώρου της περιοχής, όπως διαμορφώθηκε από τα μέσα μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα, με ιδιαίτερη αρχιτεκτονική, κοινωνική, εθνολογική, λαογραφική, τεχνική και ιστορική σημασία, για την ευρύτερη περιοχή της επαρχίας Λαγκαδά».
Στο πλαίσιο της προστασίας του, κατά τις σχετικές διατάξεις του νόμου 3028/2002, η Υπηρεσία Νεωτέρων Μνημείων και Τεχνικών Έργων (ΥΝΜΤΕ) Κεντρικής Μακεδονίας έχει εγκρίνει από το 2010 την αρχιτεκτονική μελέτη, στατική μελέτη και μελέτες Η/Μ εγκαταστάσεων για τη συντήρηση, αποκατάσταση και αλλαγή χρήσης του από κατοικία σε τοπικό μουσείο.
Έκτοτε, το κτίριο έχει αφεθεί στη μανία του πανδαμάτορα χρόνου και των φθορών που αυτός έχει προκαλέσει. Με συνεχείς και επανειλημμένες κρούσεις του ο Σύλλογος Οσσαίων «Η Αγία Κυράννα» (η τελευταία στις 12-2-2018) έχει καλέσει το Δήμο Λαγκαδά (ιδιοκτήτη) και την ΥΝΜΤΕΚΜ του ΥΠ.ΠΟ.Α. να αναλάβουν πρωτοβουλία αφενώς για τη λήψη άμεσων μέτρων προστασίας του νεωτέρου ακίνητου μνημείου και αφετέρου για την εφαρμογή των ήδη εγκεκριμένων μελετών αποκατάστασής του, μέσω εξεύρεσης σχετικού χρηματοδοτικού προγράμματος/κονδυλίου. Δυστυχώς, 14 ολόκληρα χρόνια μετά την κήρυξή της ως μνημείο, η οικία Χατζή-Χατζηχριστάκη «αργοπεθαίνει» και καταρρέει αβοήθητη…, στερώντας από την τοπική κοινωνία ένα έργο πνοής, πολιτισμού, οικιστικής και βιώσιμης ανάπτυξης!
